Dagelijks een half uur langer school: de verlengde leertijd in Zaandam-Oost

Dit verhaal is onderdeel van een drieluik over Zaandam-Oost. De andere verhalen volgen binnenkort.

“Meester, meester, ik kan het!”, roept een jongetje enthousiast door een zee van keyboardgeluiden. In een lokaal in de bovenbouw van basisschool Herman Gorter in Zaandam-Oost zitten twaalf kinderen van een jaar of tien, in duo’s achter een keyboard. Ze oefenen allemaal tegelijk een melodie die de muziekdocent heeft uitgeschreven op een flipover. Niet in notenschrift, maar met do-re-mi-fa-sol. Het ritme staat aangegeven als lang-kort-kort-lang. Om beurten spelen de kinderen het deuntje voor. De muziekdocent luistert aandachtig. “Bijna goed. Alleen die ene noot is steeds iets te laag, dan moet je de zwarte toets ernaast hebben.”

“Heel leuk”, zegt Mo met rode wangen van de concentratie als hij het lokaal uitloopt. “Maar gitaarles vind ik leuker.” Hij begint een melodie te neuriën die lijkt op de intro van Billie Jean van Michael Jackson. Zijn vriend is minder enthousiast over gitaarles: “Ik vind het zo lang duren.” Hij houdt meer van de beweeglessen die de Herman Gorter geeft in het kader van de verlengde leertijd.

Pact Zaandam-Oost

In het Pact Zaandam-Oost maakt de verlengde leertijd onderdeel uit van de jeugdaanpak, waarin verschillende speerpunten samenkomen in een doorgaande lijn. Talentontwikkeling, het verbreden van de wereld van kinderen, het versterken van de taalvaardigheid, het vergroten van weerbaarheid en het ondersteunen en betrekken van ouders vormen daarbij de kern. Doel is om kinderen en jongeren vanaf de zwangerschap tot 27 jaar een sterke, stabiele ontwikkeling te bieden.

In een gebied waar veel gezinnen onder druk staan – vaak door een combinatie van problemen op het gebied van huisvesting, geldzorgen, taalbarrières, gezondheid of beperkte steun uit het netwerk – helpt de aanpak om stress te verminderen en kinderen een betere start te geven. Zo behoren ook de Ouder en Kindclubs (voor jonge kinderen en hun ouders), voorschoolse educatie, de pilot Hart voor gezinnen en educatieve uitjes met de Rijke Schooldag tot de aanpak.

De verlengde leertijd wordt bekostigd uit onder andere de SPUK Kansrijke Wijk. Dat is een gebundelde geldstroom van de ministeries van SZW, OCW en VRO specifiek bedoeld voor de twintig NPLV-gebieden. Vanuit deze SPUK worden er nu 53.000 schoolgaande kinderen bereikt in deze gebieden waar de leefbaarheid en veiligheid onder druk staat, zoals in Zaandam-Oost. Twaalf basisscholen in Zaandam-Oost zetten de verlengde leertijd in als onderdeel van de bredere aanpak voor de jeugd.

Diverse populatie

Dat geldt ook voor de Herman Gorter, die ogenschijnlijk in een rustige buurt ligt met vooral oudere, maar ook nieuwere woningen. Toch spelen er serieuze uitdagingen. “Kinderen komen soms in aanraking met risicovolle situaties, zoals drugsproblematiek of geweld”, zegt schooldirecteur Gerda Pérez. Het is een speerpunt voor ons: de straatcultuur en de schoolcultuur benoemen en bespreken, vooral in de bovenbouw.”

De leerlingenpopulatie is divers en verandert snel, ziet ze. “Er zijn ouders die hier vroeger zelf op school zaten, zo’n veertig jaar geleden. Maar ook ouders die later naar de wijk zijn verhuisd met zowel hoge als lage opleidingsniveaus, met allerlei culturele achtergronden. De laatste jaren komen er steeds meer kinderen van arbeidsmigranten en vluchtelingen. De taalontwikkeling in de Nederlandse taal heeft tijd en aandacht nodig. In vergelijking met Nederlandse leeftijdgenootjes is er dan een taalachterstand.’’

De Herman Gorter koos daarom voor culturele lessen binnen de verlengde leertijd, met aandacht voor taalvaardigheid en bewegen. “De vakken worden bewust door één aanbieder verzorgd”, vertelt adjunct-directeur Susan Zwart. “We hebben meer dan zeshonderd leerlingen en 25 groepen, waarvan zeven kleutergroepen. Dat is fors. We wilden geen los aanbod van allerlei organisaties. Dat geeft onrust.” Ze laat een rooster zien van de verlengde leertijd. “De lessen zijn verweven met het reguliere onderwijsprogramma. Doordat een deel van de creatieve vakken in de verlengde leertijd valt, komt er in de reguliere uren meer tijd vrij voor de basisvakken.”

Kijken en praten over kunst

Bij de verlengde leertijd op de Herman Gorter wordt gewerkt met Visual Thinking Strategies, een methode om met elkaar naar kunst te kijken. “Kinderen leren er anders door kijken, luisteren en praten”, vertelt vakdocent Maartje Peek van Hallo Wereld, de organisatie die er de verlengde leertijd verzorgt. “Samen kijken we bijvoorbeeld naar een kunstwerk. ‘Wat gebeurt er op deze afbeelding?’ Een leerling zegt: ‘Ik zie een huisje met een mannetje ernaast.’ De docent parafraseert: ‘Waarom denk je dat het een man is?’ Dan reageert een ander: omdat hij een broek aan heeft. Je gebruikt steeds dezelfde vragen: wat gebeurt er, waar zie je dat aan, wat kunnen we nog meer ontdekken? Er is geen goed of fout.”

Pérez en Zwart zien hoe de lessen bij de leerlingen doorwerken. “Kinderen bouwen zo vocabulaire op”, vertelt Zwart. “Binnen de thema’s van wereldoriëntatie integreren we verschillende vakken zodat de lessen meer betekenis krijgen. Vanuit de Rijke Schooldag kunnen we dan een excursie maken die erbij aansluit. Zoals bijvoorbeeld in groep 7: daar deden we bij het thema kleine beestjes en schimmels een workshop bij Artis. Dan heb je specifieke woorden nodig om te vergelijken. De kinderen herkenden van alles uit de les en konden erover vertellen.”

Scholen binnen het Pact Zaandam-Oost werken ook aan andere speerpunten van de ‘doorlopende lijn’ op de aanpak voor jeugd. Daarbij wordt steeds intensiever samengewerkt met partners uit de wijk. Op alle basisscholen is een brugfunctionaris aanwezig. Die kent de gezinnen en biedt ondersteuning bij niet-onderwijszaken, zoals hulp- en opvoedingsvragen of het vinden van de juiste instanties.

Knelpunten en doorbraken

Anita Duineveld van het Pact Zaandam-Oost ziet dat de uitbreiding van verlengde leertijd ook nieuwe knelpunten geeft. Zo zijn scholen niet gebouwd op zoveel extra cultuur- en sportaanbod en op de intensieve samenwerking met partners uit de wijk die vaker op school komen. ''Dat vraagt een nieuwe manier van kijken naar onderwijshuisvesting en de bekostiging hiervan. De uitbreiding van het aantal uur verlengde leertijd op school brengt ook nieuwe vraagstukken voor de kinderopvangorganisaties met zich mee. Pedagogisch professionals hebben vaak een combinatiebaan, waarbij ze werken op de voorschool en buitenschoolse opvang (BSO). Door de uitbreiding van verlengde leertijd neemt het aantal uren BSO af en wordt werken in de kinderopvang minder aantrekkelijk.''

Dat vraagstuk speelt niet alleen in Zaandam-Oost. Pact Zaandam-Oost trekt daarom op met andere NPLV-gebieden om oplossingen te verkennen. ''Zo gaan we binnenkort op werkbezoek naar Leeuwarden-Oost'', zegt Anita, ''waarbij het onderwijs al intensiever samenwerkt met de kinderopvang als het gaat om de verlengde leertijd. Maar een aantal van de dilemma’s speelt ook daar. Uiteindelijk wil je dat de aanpak voor de jeugd in Zaandam-Oost ononderbroken is, en dat het werkt voor kinderen, ouders en partners die erbij betrokken zijn. Dat vraagt om doorbraken en samenwerking tussen twee ministeries: SZW voor de kinderopvang, en OCW voor de verlengde leertijd.”

Spel en aanraking

In het lokaal naast de keyboardles vindt gelijktijdig een beweegles plaats van Hallo Wereld. De één doet radslagen, de ander maakt bokkesprongen. Op een signaal van de docent bevriest iedereen in de houding. “Het zijn geen klassieke gymlessen maar lessen om je lijf beter te leren kennen en elkaar te vertrouwen,” vertelt Pérez. “Zoals denkbeeldig tegen de wind in lopen en elkaar opvangen met de schouder. Zeker in deze wijken zie je dat kinderen bepaalde vormen van bewegen niet meer kennen. Sommige kinderen kennen lijfelijk spel en aanraking bijna niet meer en zijn een beetje vervreemd van hun lichaam.”

Peek ziet het verschil met scholen in andere wijken waar kinderen van huis uit vaker naar musea of muziek- of dansles gaan. Ook de keyboarddocent merkt het verschil: “In wijken als Zaandam-Oost merk ik dat kinderen minder vaak opgroeien met muziek. Na schoolvakanties is een melodie vaak weggezakt. Dat komt puur doordat hun muzikale geheugen nog minder getraind is. Dat maakt dat ik liever op deze scholen lesgeef: hier maken we echt verschil.”

Dat beaamt ook adjunct-directeur Zwart: “Twee keer per jaar zijn er open lessen en presentaties voor ouders. Die worden heel goed bezocht. Vooral als kinderen die leren lastig vinden opbloeien, is dat fantastisch. Dat is pure winst: dat ze ervaren dat ze iets kunnen, dat hun stem ertoe doet.”

Moeilijk meetbaar

Volgens Zwart zie je de effecten van de verlengde leertijd in het gedrag van kinderen, hoewel het moeilijk meetbaar is. “Daarom laat het Pact Zaandam-Oost nu ook onderzoek doen naar de effecten”, zegt ze. “Je plant zaadjes. Kinderen leren dat iedereen anders kijkt en anders denkt. Dat is precies wat we nodig hebben in deze maatschappij. Ik geloof echt dat wanneer je leerlingen op die manier breed ontwikkelt, dat iets brengt voor de toekomst. Bij ieder kind ziet dat er anders uit.”